Những "Làng ma" tôi đã đi qua

                                                                            Chử Anh Đào

            Những nơi mới tới lần đầu bao giờ cũng mang lại cho ta nhận thức và tình cảm mới. Nhưng lại có những nơi mà hàng trăm lần đã đến vẫn giữ nguyên tình cảm tinh khôi mới mẻ ban đầu. Làng ma (Plei Atâu) của người JRai, Bah Nar là trường hợp như thế.

            Làng là đơn vị hành chính- văn hóa hạt nhân của người JRai, Bah Nar. Người Jrai, Bah Nar quan niệm thế giới có ba tầng: Giàng (yang) người và ma (atâu) Người chết biến thành ma. Nhưng từ khi nằm xuống tới lúc bỏ mả (pơ thi) để về cõi vĩnh hằng thì ma vẫn có cuộc sống như người với đời sống tinh thần và các nhu cầu trần thế tương tự. Vì vậy nghĩa địa là một bộ phận của làng, thường nằm ở phía tây của làng, hướng của cõi ma.

            Người JRai, Bah Nar chia tay với người chết bằng hình thức địa táng. Tháng đầu, ngày nào người thân cũng mang cơm nước ra mộ. Vài tháng sau, khi xong một lễ nhỏ mà tùy điều kiện, hoàn cảnh của từng gia đình mà sự chăm sóc này có thể thưa hơn. Ngoài việc ăn uống quanh khu mộ có thể phải bàn về vệ sinh nhưng "cảnh quan môi trường" nơi đây rất đáng để cho các tộc người khác học tập. Ở các nghĩa địa truyền thống (để phân biệt với hiện tại) nhà mồ có chiều cao, kích thước, diện tích mặt bằng tương đối đều nhau, trang trí cùng một mô típ với của cải chia cho người đã khuất bên trong hàng rào và các tượng mồ như người ôm mặt, mẹ bồng con, hoạt động tính giao nam nữ, khỉ, chim, chó...ngoài hàng rào nhà mả. Nhà mả được xây dựng bằng hai vật liệu chính là gỗ phía dưới và gianh lợp mái. Làng ma thường nằm trên khu đất bằng phẳng hoặc trên một triền đồi thoai thoải dưới bóng những cây rừng tỏa cành lá sum suê có quanh năm trong lành gió hát và thi thoảng là tiếng chim rừng xanh như ngọc rót thương nhớ vào thời gian bất tận. Làng ma chỉ trở nên hoang tàn khi khu đó đã bỏ mả hoàn toàn. Khi đó con người giao lại cho Tự nhiên. Cỏ dại, dây leo mọc lên. Những mái gianh xô lệch, khụy xuống như người đeo gùi vượt dốc hết hơi. Hoặc gần tới tận cùng của sự hủy diệt, tàn phá là lơ thơ dăm ba viên đá mổ côi và vài cột Klao như những dấu "phẩy" run rẩy đánh vào hoàng hôn chập choạng bầm màu máu bò.

            Và theo lẽ tự nhiên, con người lại lập những làng ma mới!

          Trên dưới vài chục năm trở lại đây, cùng với sự thay đổi theo hướng tích cực, hướng đi lên của đời sống xã hội, làng ma cũng khoác lên mình tấm áo mới.Vẫn ngay ngắn, sạch sẽ, linh thiêng trầm mặc nhưng giờ là những ngôi mộ xây bằng đá, gạch men, có chân dung người chết và các câu đối chữ Hán hai bên; có lô gô tôn giáo hình chữ "vạn", chữ "thập", ngôi sao và trăng lưỡi liềm. Rồi cặp chó hoặc sư tử gạch men đứng ngồi quanh mộ. Rồi tượng lính ta, lính Tây vác súng, cán bộ cắp sổ đi họp, máy bay, xe tăng...như một mùa ra trận. Tôi đi hai ngày hai đêm qua các làng ma ở phía đông- nam của tỉnh: Ia Xiêm, Đê Gu, Ia MLá, Đăk Bằng, Iar Tô, Ia Sao, Ia Bol...chỉ gặp được một người đàn bà ôm mặt khóc, một con khỉ và một con chim tượng mồ kích thước nhỏ nhoi, khiêm tốn như suýt bị bỏ quên bằng chất liệu gỗ. Nghe nói có 20 tượng gỗ công an bắt được của bọn ăn cắp tượng mồ đang nằm trong văn phòng huyện (Cũng nghe nói những tượng gỗ dân gian Tây Nguyên khi "vượt biên" trót lọt sẽ có giá từ hai tới hai mươi nghìn đô la). Những tượng gỗ như những người thân lâu ngày hầu như đã biến mất vì thị hiếu thẩm mĩ như món nộm nuốt vội vàng, sống sít và làm gì còn rừng còn gỗ mà tạc tượng. Một nỗi niềm như là nuối tiếc, như là xót xa, thương nhớ dâng lên.

            Mùa mưa ở các huyện phía đông nam tới chậm. Những cơn mưa còn dùng dắng chia tay với biển mãi tận cuối chân trời, chỉ vần vũ phía ấy lưa thưa mấy đám mây đen như lời hứa của một người mải chơi bất tín. Nắng vẫn còn đổ lửa xuống các thung lũng lòng chảo. Chúng tôi bước vào làng ma ở Buôn Đê trong hành trình cuối của đợt " phượt". Đây là làng ma " tân cổ giao duyên". Vẫn những nhà mồ cũ xen lẫn những ngôi mộ mới khang trang hiện đại có cả tivi cho người chết. Vẫn những đường nhỏ ngang hàng thẳng lối. Hoang hoải mùi rượu ghè và mùi khói nướng thịt xen lẫn rậm rịch bước chân vòng xoang của lễ Pơ thi mấy hôm trước còn quện trong đâu đây cảnh vật. Lạ thay, tự nhiên không khí nơi đây mát lành tựa như vừa được uống dòng nước trong bầu của cô gái làng Tung Tóc đưa cho. Tôi dựa lưng vào một gốc cây cổ tích thế kỉ nào- gốc cây mà người mẹ chết, người mẹ hóa thân cho đứa con được sống, thanh thản và tin tưởng như sau khi vượt dặm đường xa trở về dựa cột nhà mình. Tôi vừa nhìn thấy một sợi dây như tua khố muôn màu nối niềm mến yêu thương nhớ khôn nguôi của những làng người với những làng ma mà ở khía cạnh văn hóa, họ là những hình thức tồn tại khác nhau nhưng đều bất tử như nhau./.

                                                          KRông Pa-PK 8/8/15

                                                                     C.A.Đ