Văn học Bình Định - Dấu ấn dòng chảy 10 năm (2011 – 2021)

 Bài đăng trên báo Thanh niên và Thời báo VHNT

HÀ TÙNG SƠN

Hiếm có địa phương nào trên đất nước ta lại có một truyền thống và bề dày lịch sử văn học dồi dào như ở Bình Định. Điều đó được khẳng định ở chỗ ngày nay đi đến đâu trên đất nước ta cũng luôn vang danh những nhà văn người Bình Định sống và viết với tư thế của những cây bút chuyên nghiệp. Từ hàng chục năm trước đó và trong mười năm trở lại đây (2011 – 2021), họ đã làm nên một lực lượng sáng tác văn học hùng hậu với những tên tuổi đã được khẳng định như Lệ Thu, Bùi Thị Xuân Mai, Lê Văn Ngăn (đã qua đời), Nguyễn Văn Chương (đã qua đời), Nguyễn Thanh Mừng, Trần Thị Huyền Trang, Văn Trọng Hùng, Lê Hoài Lương, Mai Thìn, Nguyễn Mỹ Nữ, Trần Quang Lộc, Phạm Ánh, Triều La Vỹ...  Những tên tuổi ấy đã kế thừa một cách xứng đáng những nhà thơ, nhà văn Bình Định tiền bối nổi tiếng như Hàn Mặc Tử, Chế Lan Viên, Yến Lan, Quách Tấn, Xuân Diệu, Nguyễn Diêu, Nguyễn Thành Long, Phạm Hổ,  Nguyễn Văn Bổng… Sự kế thừa đó cho thấy truyền thống Văn học Bình Định luôn có những đóng góp tích cực, liên tục như một dòng chảy không ngừng nghỉ với những dấu ấn mạnh mẽ cho nền văn học đất nước.

5 ấn phẩm lớn đã xuất bản trong các năm từ 2019 – 2022 của Hội Văn học Nghệ thuật Bình Định (Ảnh: HTS)

Độc giả Bình Định và cả nước trong những năm gần đây đã rất lấy làm ngạc nhiên và thích thú khi chỉ trong vòng hơn 3 năm từ 2019 đến nửa đầu năm 2022 chứng kiến sự ra đời của những công trình xuất bản đồ sộ được thực hiện bởi Hội văn học Nghệ thuật Bình Định như 10 năm  văn xuôi Bình Định (2009 – 2019) NXB Hội nhà văn 2019, Nghệ sĩ, nghệ nhân Bình Định (2011 – 2020) NXB Văn hóa - Văn nghệ 2020, Văn hóa dân gian Bình Định (2010 – 2020) NXB Văn hóa – Văn nghệ 2020, Tuyển tập thơ Bình Định (2011 – 2021) NXB Hội nhà văn 2021, và mới đây nhất là cuốn Nhà văn Việt Nam tỉnh Bình Định (2011 – 2021) NXB Hội nhà văn 2022. Những ấn phẩm dày dặn đó đủ để nói lên sự hoạt động tích cực của Hội Văn học Nghệ thuật Bình Định cũng như sức sáng tạo không mệt mỏi của đội ngũ các nhà văn, nhà thơ Bình Định đương thời. Họ không chỉ sáng tác để tự khẳng định tài năng của mình mà còn để đóng góp vào kho tàng văn học hiện đại Bình Định, làm mạnh mẽ thêm dòng chảy của văn học địa phương qua đó góp phần vào sự phát triển chung của nền văn học nước nhà.

Những nữ sĩ của 3 thế hệ

Trong tổng thể bức tranh văn học 10 qua của Bình Định, nhìn vào đâu cũng có sự lấp lánh để tự hào. Hãy bắt đầu từ nữ thi sĩ Lệ Thu, người được xem là lá cờ đầu của thơ ca đương đại Bình Định. Với hơn 40 năm sáng tác, Lệ Thu đã cho ra đời 14 tập thơ. Tập thơ xuất bản gần đây nhất của chị là Khói mỏng nhẹ bay (NXB Hội nhà văn, 2020) mang đậm chất triết lí cuộc đời. Thơ Lệ Thu toát lên sự an nhiên trước mọi biến thiên của cuộc sống dù thời son trẻ chị đã sống một cuộc đời sôi nổi: Thế hệ tôi lớp lớp lại lên đường/ Mang nặng nỗi đời thay "ba lô con cóc"/ Thôi đã hết một đời mơ-cười-khóc/ Xin trở về thanh thản với ngàn mây! (Với bạn bè tôi). Đã ở vào tuổi 80, sâu thẳm trong tâm hồn Lệ Thu vẫn là một nữ sĩ, một người đàn bà làm thơ luôn dấn thân vì cuộc sống.

Một nữ nhà thơ khác của Bình Định nổi tiếng với những vần thơ đầy nữ tính, nhà thơ Bùi Thị Xuân Mai. Chị đã đứng tên cho 7 tập thơ trong đó Mùa đông thương nhớ (NXB Hội Nhà văn, 2020) là tập thơ gần nhất của chị. Với lối viết dung dị, thơ Bùi Thị Xuân Mai đi vào lòng người một cách đằm thắm và gần gũi: Ru cho hạt thóc nẩy mầm/ niềm vui về bến lặng thầm tin yêu/ ru từng ngọn khói liêu xiêu/ bay thơm mái rạ những chiều cơm lam/ Lời ru tựa cửa thời gian/ Quạt hồng bếp lửa nồng nàn đêm sâu (Lời ru bếp lửa). Đó chính là vẻ đẹp nữ tính được toát lên từ thơ chị.

Trần Thị Huyền Trang là một cây bút nữ khác của Bình Định được bạn đọc cả nước biết tiếng. Chị đã xuất bản 3 tập thơ, 2 tập truyện ngắn và nhiều sách biên khảo về đất nước và con người Bình Định. Thơ Trần Thị Huyền Trang thể hiện lối tư duy sắc sảo, cách nhìn đời như một sự chiêm nghiệm, mang tính chiêm nghiệm nhưng vẫn toát lên vẻ đẹp của lòng nhân ái. Hãy nghe chị nói với con ngày con thi vào đại học mang nỗi lòng của một người mẹ bao dung: Dẫu có lúc mẹ mong con biết thích nghi/ giữa cuộc người quá nhiều mánh lới/ sự trung thực của con vẫn là thứ ánh sáng mẹ tôn thờ/ thứ ánh sáng để hoa nói bằng hương để hương bay bằng gió... (Ánh sáng tặng Lộc).

Lệ Thu, Bùi Thị Xuân Mai, Trần Thị Huyền Trang là 3 nữ sĩ mà độ tuổi thuộc về 3 thế hệ khác nhau và họ đã tạo nên một sự kế thừa cần thiết cho sự phát triển của thơ ca Bình Định. 

Những cây đa tỏa bóng văn chương

 Nói đến văn học Bình Định, không thể không nhắc đến những tên tuổi như Lê Văn Ngăn, Nguyễn Thanh Mừng, Nguyễn Văn Chương, Văn Trọng Hùng, Lê Hoài Lương, Mai Thìn, Nguyễn Mỹ Nữ, Trần Quang Lộc, Phạm Ánh, Triều La Vỹ. Họ đều là hội viên Hội Nhà văn Việt Nam và trong phạm vi của giới văn học Bình Định, họ đã trở thành những cây đa cây đề có chỗ đứng vững chắc trong lòng bạn đọc.

Với sự tiên phong của nhiều thế hệ đàn anh, văn học Bình Định 10 năm qua đã phát triển như một khu vườn tươi xanh và nhiều sắc màu. Không chỉ thơ, văn mà cả phê bình văn học và kịch bản sân khấu cũng đạt được những thành tự đáng kể. Trong đó Lê Hoài Lương, người đã có 6 tác phẩm được xuất bản, một cây bút viết truyện ngắn và phê bình văn học sắc bén rất xứng đáng để nhắc đến. Phê bình văn học của Lê Hoài Lương thấu đáo đến từng chân tơ kẽ tóc, không chỉ nói đúng mà còn nói trúng vấn đề khiến cho tác giả có tác phẩm được phê bình tâm phục khẩu phục.

Ở mảng kịch bản sân khấu không thể không nhắc đến Văn Trọng Hùng, một kịch tác gia xuất sắc của sân khấu tuồng và dân ca kịch Bình Định. Trong 7 tác phẩm đã được xuất bản của Văn Trọng Hùng dù có đến 5 tập thơ nhưng đóng góp đáng kể của anh lại nằm ở 2 tập kịch bản sân khấu Đi tìm chân chúa (NXB Sân khấu, 2004) và Khúc ca bi tráng (NXB sân khấu, 2017). Ở Bình Định, Văn Trọng Hùng đã làm nên một khoảng trời của kịch bản sân khấu truyền thống. Những kịch bản sân khấu của anh đã góp phần làm nên những chương trình biểu diễn say đắm lòng người của Nhà hát Nghệ thuật Truyền thống Bình Định.

Lực lượng kế tục hùng hậu

Nói đến sự phát triển của một vùng văn học là phải nói đến sự kế tục giữa các thế hệ nhà văn. Ngoài những tên tuổi đã kể trên, văn học Bình Định còn được nuôi dưỡng và hun đúc bởi một thế hệ cầm bút sung sức và tiềm tàng nhiều tài năng, khát vọng. Trên các mặt báo, tạp chí văn nghệ và trên các ấn phẩm đã xuất bản, rất nhiều tên tuổi của giới văn chương Bình Định đã thành danh như Nguyễn An Pha, Trần Quang Khanh, Trần Xuân Toàn, Lê Nhật Ký, Lê Từ Hiển, Trần Hà Nam, Mai Linh Giang, Trần Văn Bạn, Phạm Thành Trai, Đào Quý Thạnh, Đào Thị Quý Thanh, Trần Như Luận, Võ Ngọc Thọ, Khổng Vĩnh Nguyên, Trần Viết Dũng, Ninh Giang Thu Cúc, Phạm Văn Phương, Nguyễn Như Tuấn, Lê Đình Danh, Lê Bá Duy, Nguyễn Thanh Xuân, Đặng Quốc Khánh, Phan Văn Thuần, Quốc Thành, Trần Duy Đức, Nguyễn Thị Phụng, Đào Duy Anh, Phạm Hữu Hoàng, Ngô Văn Cư, Nguyễn Huy, Trần Hoa Khá, Trần Minh Nguyệt, Đào Viết Bửu, Hồ Thế Phất, Phạm Vân Hiền... Họ đã làm nên một dòng chảy không ngừng nghỉ của văn học Bình Định.

Một Hội VHNT tích cực và năng động

Hội VHNT Bình Định được thành lập từ năm 1978 và ngay từ khi ra đời, BCH hội qua các thời kì đã tích cực hoạt động để khẳng định vai trò của tổ chức xã hội – nghề nghiệp này. Đến nay, nhiệm kỳ thứ V (2017 - 2022) của Hội VHNT Bình Định đã và đang có những bước tiến vượt bậc sau 5 năm hoạt động. Đó là sự tập hợp lực lượng hàng trăm cây bút qua các thời kì với đủ các lứa tuổi cùng chung tay xây dựng Hội; đặc biệt là Hội đã tổ chức, tạo điều kiện tốt nhất cho các văn nghệ sĩ sáng tạo nên tác phẩm mới và tập hợp, in ấn, xuất bản để kịp thời giới thiệu ra công chúng. Vì thế mà số lượng hội viên ngày càng tăng lên, tác phẩm xuất bản ngày càng nhiều và có chất lượng cao hơn trước.

Sau 10 năm đã đi qua, chặng đường phía trước của văn học Bình Định đang được tiếp diễn với một nội lực mới. Báo cáo chính trị Đại hội lần thứ XIII của Đảng xác định: “Phấn đấu đến giữa thế kỷ XXI, nước ta trở thành nước phát triển theo định hướng xã hội chủ nghĩa”. Từ định hướng lớn lao ấy, đội ngũ các tác giả văn học Bình Định sẽ còn nhiều tìm tòi, sáng tạo để có nhiều tác phẩm có giá trị tư tưởng và nghệ thuật, phản ánh chân thật, sinh động đời sống và công cuộc đổi mới đất nước. Một diện mạo mới của văn học Bình Định đã được tạo dựng và chắc chắn sẽ ngày càng phát triển. Bởi suy cho cùng, sứ mạng quan trọng nhất của nhà văn vẫn là sáng tạo nên những tác phẩm nghệ thuật vì đất nước, vì nhân dân.

Link XB trên báo Thanh niên:

https://thanhnien.vn/van-hoc-binh-dinh-dau-an-dong-chay-10-nam-2011-2021-post1464758.html?fbclid=IwAR1Wx7QP7x6d1SGRMfcDUtf_rfUt5Nrcabj4SM6tLl61rR052b51tWrgh0s

 

 

            

   

 

 

 

Vớt trăng làm tỏ quê hương

 (Đọc Vớt trăng, Trần Hùng, NXB Thuận Hóa, 2022)

 Bài đã đăng trên báo Thanh niên và báo Quảng Bình

Hà Tùng Sơn 

Vớt trăng là một tập khảo cứu và tản văn của Trần Hùng đem lại nhiều hứng thú cho bạn đọc. Ngay từ cái tên sách đã nói lên sự thâm nho của tác giả và đề tài cũng như cách tiếp cận nội dung trong mỗi bài viết của cuốn sách dày trên 200 trang này là khá phong phú. Với 20 bài viết công phu, nghiêm túc, với thủ pháp của một ngòi bút phi hư cấu, Vớt trăng đã công bố những thông tin chân xác về một vùng đất Quảng Bình giàu có về văn hóa, văn học và lịch sử.

Hướng tiếp cận qua mỗi bài viết của Trần Hùng trong Vớt trăng là từ những vấn đề rất cụ thể thông qua các khảo cứu cứ liệu văn hóa, lịch sử và cả sự cảm nhận, cảm xúc tinh tế của anh về vấn đề được khảo cứu. Vì thế mà các bài viết trong sách này khá đa dạng dưới góc nhìn của ngôn ngữ lịch sử và văn học.  

 

Sách Vớt trăng của tác giả Trần Hùng, NXB Thuận Hóa, 2022

Bài đăng trên báo Quảng Bình

Vớt trăng có những bài viết rất giàu cứ liệu khảo cứu mà hàm lượng chất  xám và tư liệu xứng đáng là một công trình nghiên cứu khoa học nghiêm túc như Tam danh trên cửu đỉnh, Tư liệu hán Nôm tỉnh Quảng Bình qua một số cứ liệu điền dã, Vài nét văn chương Hán Nôm tỉnh Quảng Bình... Ngoài ra, Vớt trăng còn có những bài viết mang đậm chất văn chương, bộc lộ sự đam mê của tác giả với văn học và lịch sử văn học Quảng Bình như Di cảo của thi nhân, Qua Đèo Ngang bà Huyện Thanh Quan thấy gì, Đá trôi làng không trôi... Vì thế, Vớt trăng là một tập hợp những bài viết của nhiều đề tài từ lịch sử đến văn hóa và văn học.

Ở bài viết đầu sách Tạnh trời chuông Trạm... là cả một chặng đường tác giả đi tìm khởi nguồn của câu ca dao Tạnh trời chuông Trạm ngân xa/ Ngân vào Hồ Xá, ngân qua Truông Hồ. Đã một thời từ cực Nam Quảng Bình vẳng vào tận Hồ Xá (Quảng Trị) tiếng chuông ngân nga của Chùa Trạm, một ngôi chùa tọa lạc bên hữu ngạn sông Kiến Giang tại xã Mỹ Thủy, huyện Lệ Thủy, tỉnh Quảng Bình. Chỉ một tiếng chuông chùa cũng đủ khiến tâm hồn trẻ thơ một thời rung động và mãi đến cuối đời tác giả mới đi tìm nguồn cơn của tiếng chuông chùa ngân nga ấy. Bạn đọc sẽ đi hết bất ngờ này đến bất ngờ khác khi dõi theo từng trang sách của Trần Hùng chỉ để lí giải cho một câu hỏi, vì sao tiếng chuông ngôi chùa Trạm ở Quảng Bình lại ngân vang vào đến Hồ Xá tỉnh Quảng Trị, nơi cách đó mấy chục cây số. Đó không chỉ là câu chuyện của trí tưởng tưởng phong phú và chất lãng mạn của con người mà còn có cả tính khoa học.

Đọc Vớt trăng nhiều lúc độc giả sẽ ồ lên thích thú khi biết rằng Linh Giang (Dòng sông thiêng) không chỉ là danh xưng như một đặc sản của riêng con sông Gianh ở Quảng Bình mà nó còn một thời được dùng để chỉ những con sông khác như sông Hương ở Thừa Thiên Huế, sông Lam ở Nghệ An. Tuy nhiên qua quá trình biến đổi của lịch sử và quyết định sáng láng của vua Minh Mạng vào năm thứ 17 (năm 1836), đức Hoàng đế nhà Nguyễn đã đã chốt lại qua những bức tranh khắc chạm tinh xảo trên cửu đỉnh, Linh Giang là tên để gọi con sông Gianh ngày nay. Niềm tự hào của quê hương nhiều khi được thể hiện qua chỉ một cái tên lưu danh thiên cổ ấy.

Vớt trăng đã tạo nên một ý nghĩa lớn lao về nhiều mặt cho lịch sử vùng đất Quảng Bình. Từ những câu chuyện về lịch sử, địa lý, cuốn sách còn đưa bạn đọc qua những câu chuyện văn chương của những văn nhân Quảng Bình. Di cảo của thi nhân là một ví dụ. Người Quảng Bình hầu như không ai không biết về tên tuổi Xuân Hoàng (1925 - 2004), nhà thơ lớn của quê hương. Ông là một nhà thơ tiên phong, viết nhiều nhất và thành công nhất về cuộc sống và chiến đấu của người dân Quảng Bình trong những năm chiến tranh chống Mỹ với phong trào “Hai giỏi”, sản xuất giỏi và chiến đấu giỏi. Từ câu chuyện hai tập di cảo thơ của Xuân Hoàng cùng viết về Chủ tịch Hồ Chí Minh, Trần Hùng không chủ tâm xác định xem tập nào có trước, tập nào có sau mà chỉ nhằm để nói lên và khẳng định rằng, với di sản hàng trăm bài thơ hay, trong đó có những câu thơ bất hủ viết về Đồng Hới từ năm 1966, Em đi phố nhỏ động cành dừa/ Cửa biển về khuya gió đêm ngả lạnh/ Phố nhỏ tan rồi qua bao trận đánh/ Chúng ta về ấm lại dải đường xưa, Xuân Hoàng thực sự là một nhà thơ Quảng Bình viết nhiều và viết hay về Bác Hồ, về cuộc sống của người Quảng Bình trong và cả sau cuộc chiến tranh chống Mỹ. Ông là một đỉnh cao của thơ ca hiện đại Quảng Bình cho tới hôm nay. Trần Hùng mãi miết lục tìm trong Di cảo của thi nhân để đi đến một khẳng định như thế tưởng cũng là xứng đáng lắm.

Có một bài viết trong Vớt trăng tưởng như nhỏ nhặt nhưng lại nhận được sự quan tâm của nhiều người, đó là bài Nghĩ về địa danh Cộn. Cộn là một địa danh vô cùng quen thuộc của người Quảng Bình và những ai từng sống hoặc dù chỉ một lần đi qua Quảng Bình. Đặc biệt với thế hệ học sinh cấp 3 Đồng Hới những năm từ 1967 trở về sau thì Cộn, nơi đứng chân của trường cấp 3 Đồng Hới lừng danh một thời trở nên vô cùng quen thuộc và gắn bó. Nhưng đã mấy ai tự hỏi, tại sao vùng đất nơi sơ tán của thị xã Đồng Hới trong chiến tranh lại có cái tên độc đáo và giản dị ấy. Và ở đây, những lý giải của Trần Hùng đã rất có lí, được nhiều người chấp nhận. Quan trọng hơn, đằng sau sự lý giải ấy của Trần Hùng, những người con Quảng Bình, Đồng Hới lại càng yêu mến và tự hào hơn về vùng đất mang tên Cộn.

Một bài viết khác rất cảm động trong Vớt trăng, bài Sân ga một người nói về học giả giáo sỹ người Pháp Lesopold Cadière (1863 - 1955). Ông là người sinh ra ở Pháp, là người Pháp chính gốc nhưng có đến  63 năm sống và làm việc ở Việt Nam rồi qua đời cũng tại Việt Nam và hiện mộ ông đang nằm giản dị ở ngôi làng Kim Long thuộc Huế. Lesopold Cadière là tác giả của một khối lượng công trình nghiên cứu đồ sộ về Việt Nam nói chung và Quảng Bình nói riêng và được coi là nhà Việt Nam học, nhà Quảng Bình học đầu tiên và kiệt xuất ở nước ta. Lesopold Cadière còn là Ủy viên thường trực Trường Viễn Đông bác cổ, một trung tâm nghiên cứu của Pháp về Đông phương học. Có một chi tiết thú vị về nhà bác học này là vào năm 1918, Lesopold Cadière chuyển về sống và làm việc ở làng Di Loan (Vĩnh Linh, Quảng Trị) với tư cách một giáo sỹ. Thời này xe lửa xuyên Việt chạy suốt Sài Gòn – Hà Nội và chỉ dừng đón khách ở những ga lớn ở các thành phố tỉnh lị quan trọng. Nhưng do có Lesopold Cadière đang sống và làm việc ở làng Di Loan nên quan toàn quyền Đông Dương đã cho thiết lập ở làng này một nhà ga nhỏ để mỗi khi xe lửa chạy qua đây phải dừng lại 5 phút nhằm đón chỉ mỗi một hành khách là Lesopold Cadière bước lên tàu ra Hà Nội họp ở Trường Viễn Đông bác cổ mỗi tháng một lần. Câu chuyện kì lạ có một không hai này có lẽ thế giới không có trường hợp thứ hai đã khiến người đọc xúc động đồng thời cũng nói lên tầm vóc, vai trò và vị trí to lớn của Lesopold Cadière trong học thuật. Khi nghiên cứu về vùng đất và con người Quảng Bình, Lesopold Cadière từng viết: “Tôi đã ở Quảng Bình hơn 7 năm, tôi đã xuôi ngược nhiều lần từ Bắc chí Nam, tôi yêu mến dân Quảng Bình, các phong tục tập quán có phần chất phác như ngôn ngữ của họ” (Vớt trăng, tr 82). Thiết nghĩ đến một lúc nào đó, tỉnh Quảng Bình nên đặt tên Lesopold Cadière cho một con đường ở thành phố Đống Hới để tri ân nhà bác học Pháp đã hết lòng, hết sức và để lại cả một kho tàng tri thức đồ sộ về nhiều mặt cho vùng đất này.

Cuối cùng, chúng tôi muốn nói về một thành công khác ngoài nội dung cuốn Vớt trăng của Trần Hùng. Đó là cách hành văn mang đậm tính hình tượng, giàu chất biểu cảm và là một cuốn sách rất sạch, không có một lỗi nào về ngữ pháp, chính tả và tu từ dù rất nhỏ. Điều đó nói lên sự nghiêm cẩn và năng lực làm việc to lớn của tác giả, một nhà folclore học từng xuất bản nhiều công trình nghiên cứu có giá trị.

Vớt trăng thực sự là cuốn sách đã làm sáng tỏ nhiều điều về vùng đất và con người Quảng Bình từ xưa đến nay.

 Link XB trên báo Thanh niên: 

https://thanhnien.vn/vot-trang-lam-to-que-huong-post1460733.html?fbclid=IwAR1lUFe-8XjUlB8H9nd6g7Jh-Dih3aCvdOzdYwAw2GZktChJ8PrL24N806Q