"Cung bậc hồn cha ông"

                                                                  Chử Anh Đào

          Đó là một câu trong bài thơ “Đàn Tơ rưng” của Huy Cận. Nguyên văn:

                             … …

                             Anh bắc qua năm tháng

                             Chiếc cầu phao âm thanh

                             Đời hai đầu mưa nắng

                             Đàn mắc võng tâm tình

                             Mỗi câu em đậm đà

                             Mỗi tiếng lòng anh dội

                             Câu trầm bổng thiết tha

                             Vọng ru lời rừng suối

                             Anh cùng em ta nối

                             Qua trăm núi nghìn đèo

                             Tiếng quê hương vời vợi

                             Như dậy rừng nứa reo

                             Tiếng đá lồng tiếng nứa

                             Cung bậc hồn cha ông

                             Bậc cao như đỉnh núi

                             Bậc trầm hơn đáy sông

                             Đàn nối lòng Đăm San

                             Đàn nối tình Xinh Nhã

                             Nối ân tình đôi ta

                             Tựa lửa bền trong đá.

          Tôi biết bài thơ này từ năm 1976, cùng thời với “Mùa xuân đầu tiên” của Văn Cao, trong chương trình dạy hát trên Đài tiếng nói Việt Nam. Sau này tiếp xúc với văn bản, tôi biết thêm bài thơ còn một khổ đầu kể về công việc làm đàn và Huy Cận đề tựa “Tặng Kpa Púi”. Hồi đó sách vở khan hiếm. Tôi phải mượn thư viện trường về hàng trưa ngồi chép “Bài ca chàng Đam San”, “Xinh Nhã”. Ròng rã cả tháng trời như thế. Chép xong thì thuộc luôn. Nhưng trong hai trường ca này không nhắc tới đàn Tơ rưng. Tôi cũng không biết nó là gì, chỉ mù mờ cảm thụ qua lời bài hát. Thật may, các khoa trường tôi đều có các anh chị người Tây Nguyên là “ học sinh miền Nam” theo học. Trong số họ, tôi thân với vài người. Tôi hỏi anh U Đia về đàn Tơ rưng. Anh bảo: Tưởng gì, cái ấy quê tao đầy! (Sau 1977 mới biết anh là người Xơ Đăng, quê ở Đak Ruồng- Kon Rẫy- Kon Tum) Anh giảng giải: Kpa là một họ của người JRai. Còn đàn Tơ rưng thủa xa xưa làm bằng đá. Bây giờ phổ biến làm bằng ống lồ ô (một loại giống cây nứa). Người ta chặt lồ ô về phơi khô rồi dùng dao gọt thành những đoạn từ dài tới ngắn không bằng nhau rồi buộc lại với nhau, để trên rẫy đuổi chim và để người trong chòi rẫy nghe cho vui tai. Âm thanh của nó phát ra nhờ những cơn gió, hoàn toàn tự động. Tự động kia đấy!Mày thấy quê tao ghê gớm chưa? Tôi bảo: Ghê! Bao giờ giải phóng, em nhất định vào quê anh.Trở lại, có những bài thơ hay ở cái tứ, cái tình; lại có bài hay ở câu, chữ (nhãn tự); “Đàn Tơ rưng” hay từ những câu đầu tiên bởi sự liên tưởng, so sánh ngầm rất tài tình và tài hoa hình hài cây đàn với “cầu phao”, “võng”. Cây đàn xuất hiện như một sự an ủi kiếp người qua thời gian và mưa nắng của cuộc đời.

          Qua bàn tay chế tác của các nghệ sĩ dân gian mà những vật liệu thô mộc, gần gũi, tưởng như không làm được việc gì (đá, nứa) đã cất lên tiếng nói. Đó là tiếng của “em”, tiếng của “anh”, của “rừng suối” và cao nhất, bao trùm là “hồn cha ông” ở muôn vàn cung bậc “cao như đỉnh núi, trầm hơn đáy sông”, vượt qua thời gian “năm tháng” và không gian “trăm núi nghìn đèo” để hòa vào tiếng của anh, của em, thành tiếng “ ân tình” bất tử. “ Đăm San” và “Xinh Nhã” là văn hóa truyền thống, tượng trưng cho khát vọng sống và tình yêu từ ngàn xưa của cha ông đã được đàn Tơ rưng “nối” vào “đôi ta” hôm nay. Đàn Tơ rưng như chiếc cầu nối giữa quá khứ và hiện tại yêu thương được tác giả sử dụng với một so sánh tu từ rất đắt: “Tựa lửa bền trong đá”. Hai đối tượng khác biệt nhưng thân thuộc : “đàn” và “lửa” (ở trong đá) lại có cùng một phẩm chất là: có tự ngàn xưa và trường tồn mãi mãi.

          Vừa qua, một ca sĩ tương đối nổi tiếng thể hiện trực tiếp bài hát này ở Plei Ku nhưng đã hát “đời” thành “đợi” và không hát câu cuối cùng. Tiếc thay!

                                                                            

                                                                               C.A.Đ