Về chuyên luận Vè chàng Lía

Ai đã từng sống ở Bình Định hẳn không thể không một lần nghe câu:

Chiều chiều én liệng Truông Mây

Cảm thương chàng Lía bị vây trong thành

Câu vè theo thể lục bát luôn gợi nhớ về một hình ảnh vừa đáng khâm phục vừa đáng thương của một nhân vật lịch sử Bình Định ở thế kỉ XVIII mà mỗi lần nhắc đến đều khiến người dân nơi đây ngùi ngùi xúc động. Cuộc đời với những câu chuyện kể theo lối truyền miệng như một huyền thoại của chàng Lía từ lâu đã sống động và sống mãi trên dải đất Bình Định qua tác phẩm văn học dân gian Vè chàng Lía dài như một bản trường ca với 1438 câu.

Đã có không ít bài viết về chàng Lía và Vè chàng Lía, đã có không ít công trình nghiên cứu trong nửa thế kỉ qua ít nhiều đề cập đến nhân vật lịch sử này. Nhưng để có một công trình giới thiệu toàn diện về cuộc đời và sự nghiệp của chàng Lía thì vẫn là một chỗ trống chưa được khỏa lấp cho đến khi cuốn chuyên luận giới thiệu và nghiên cứu về tác phẩm Vè chàng Lía(*) do Trần Xuân Toàn và Đặng Thị Bích Ngọc biên soạn ra đời.

           

Với một bố cục hợp lí, chuyên luận được chia làm ba phần:

-   Khảo sát chung về tình hình văn bản Vè chàng Lía.

-   Tìm hiểu một số vấn đề về nội dung và nghệ thuật Vè chàng Lía.

-   Hình tượng chàng Lía trong các thể loại văn học dân gian và văn học viết.

Xem kĩ thì thấy ở phần nào, tác giả chuyên luận cũng đã cố gắng giải quyết thấu đáo về cả bề rộng lẫn chiều sâu trên những cứ liệu kết hợp giữa lí luận của khoa nghiên cứu folklore học với thực tiễn sưu tầm tác phẩm Vè chàng Lía ở Bình Định.

Từ phần đầu, khảo sát chung về tình hình văn bản cho đến phần cuối, phân tích nhân vật chính trong Vè chàng Lía với tư cách là một hình tượng văn học, tác giả đã khẳng định Vè chàng Lía là một tác phẩm thuộc dạng vè lịch sử với những đặc điểm gần giống với truyền thuyết chứa đựng một hàm lượng hư cấu cần thiết. Chính điều đó đã làm nên sự hấp dẫn của Vè chàng Lía.

Nhân vật chàng Lía, một thanh niên nông dân nghèo khổ, tướng mạo đen đúa nhưng có sức mạnh vô địch và một khí phách ngang tàng như một hiệp khách thời trung cổ; lại có dáng dấp của một anh hùng hảo hán cầm đầu một đội quân đóng giữa căn cứ Truông Mây chống lại quan quân triều đình phong kiến nhà Nguyễn; chuyên đi cướp của người giàu chia cho dân nghèo đã một thời làm nức lòng người Bình Định về một lí tưởng công bằng và bác ái.  

Người đọc, người nghe kể Vè chàng Lía hẳn ai cũng thấy sướng trong người với những câu vè giản dị mà hào sảng khi nhắc đến tài võ của Lía:

Chàng Lía hết sức lẹ lanh

Lại thêm sức mạnh ai kình cho qua

Đường côn toàn vẹn trăm bề

Múa nghe giông tố tiếng nghe vù vù

Hoặc nói sự ngang tàng của Lía:

Lía ta ngang dọc thay là

Mục đồng nể sợ ai mà chẳng kiêng

Người Bình Định từ xa xưa vốn dĩ có tinh thần thượng võ. Không chỉ đàn ông, ngay cả đàn bà con gái Bình Định cũng nổi danh:

Ai về Bình Định mà coi

Con gái Bình Định múa roi đi quyền

Với tinh thần đó thì hình tượng Lía trong Vè chàng Lía là hiện thân của truyền thống thượng võ ấy. Đó cũng là sự cắt nghĩa cho lí do của sự yêu thích, qúi mến suốt hàng trăm năm nay của người Bình Định với truyền thuyết về Lía và về tác phẩm Vè chàng Lía. Một tác phẩm dân gian mang đậm chất bi tráng. Chính cuộc đời của người anh hùng trẻ tuổi Lía đã làm nên cái hùng và cái bi trong Vè chàng Lía.  Người đọc Vè chàng Lía qua nhiều thế hệ vừa rất cảm phục kính trọng Lía nhưng cũng rất lấy làm thương hại Lía là vì vậy.

  Ngày nay, trong sự xô bồ của cuộc sống hiện đại với những loại hình nghệ thuật, những phương thức biểu diễn hiện đại, có thể Vè chàng Lía không còn chỗ đứng trong sự yêu thích của người đời như thời quá khứ. Nhưng có đặt trong bối cảnh lịch sử, trong hoàn cảnh ra đời của Vè chàng Lía, chúng ta mới thấy hết giá trị không chỉ về nội dung mà cả về nghệ thuật của nó. Nghiên cứu Vè chàng Lía, tác giả của chuyên luận đã rất chú ý trong việc làm bật nổi khía cạnh này. Và đó là một đóng góp đáng kể của Trần Xuân Toàn và Đặng Thị Bích Ngọc ở cuốn Vè chàng Lía.  

 Ở Bình Định có hai loại hình nghệ thuật truyền thống rất được ưa chuộng là tuồng và dân ca. Với Vè chàng Lía, đó là nơi để người Bình Định phổ vào một cách dễ dàng các làn điệu dân ca, khiến những câu vè mộc mạc trở nên du dương da diết, rất dễ đi vào lòng người. Vè chàng Lía sống mãi cũng là vì thế.

Sau những trang viết công phu đầy tính học thuật của chuyên luận, cuốn sách còn tập hợp đầy đủ toàn văn hai dị bản Vè chàng Lía với những chú thích tỉ mỉ đầy đủ rất tiện cho những ai cần tìm hiểu kĩ càng và nghiên cứu sâu hơn về Lía và Vè chàng Lía.

Các văn bản về Lía qua một số truyện ngắn và phần phụ lục của sách  cũng là một sự bổ sung cần thiết để bạn đọc có cơ hội tìm hiểu, nhận thức đầy đủ về nhân vật lịch sử chú Lía. Vì thế có thể xem cuốn sách là một bức tranh toàn cảnh, toàn diện có ý nghĩa như là một toàn tập về Vè chàng Lía. Không phải bỗng dưng mà công trình được đưa vào Dự án công bố, phổ biến tài sản văn hóa, văn nghệ dân gian Việt Nam và được Dự án tài trợ xuất bản.              

Tuy nhiên, có lẽ là do quan niệm thiên về nội dung mà nhẹ về hình thức nên ở chuyên luận Vè chàng Lía  tác giả đã ít đi sâu vào giới thiệu, phân tích phần nghệ thuật của bài vè dài hơi này. Ngay từ luận điểm với tên gọi « Đôi nét về nghệ thuật Vè chàng Lía» (trang 99) đã nói lên điều đó. Cái hay cái  đẹp về nội dung, nhất là với một thể loại nôm na như vè mà cụ thể ở đây là Vè chàng Lía thì ai cũng hiểu; nhưng để đi sâu vào các vấn đề thuộc phạm trù thi pháp học của tác phẩm thì đó là miếng đất rất cần sự khai phá, gieo trồng của nhà nghiên cứu.  Và đây chính là chỗ còn khiếm khuyết của chuyên luận Vè chàng Lía.    

(*)Vè chàng Lía, Trần Xuân Toàn và Đặng Thị Bích Ngọc; NXB Thanh niên, 2010.

   

Đào Tấn - Thơ và từ

Cụ Đào Tấn (ảnh: Đào Tiến Đạt)

(Vũ Ngọc Liễn biên khảo, NXB Sân khấu, 2003)

Đào Tấn là một nhà soạn tuồng lớn của Bình Định và cả nước. Những vở tuồng do ông biên soạn đã có nhiều tác động rất mạnh mẽ vào tâm lý xã hội, vào cảm thụ nghệ thuật của đông đảo khán giả, được người đương thời và hậu thế rất yêu mến, kính phục. Cũng vì thế mà đã hàng trăm năm nay, tuồng của Đào Tấn luôn làm say đắm lòng người.

Tuy nhiên nói đến Đào Tấn, tuồng chưa phải là tất cả. Sau tuồng, Đào Tấn còn để lại một di sản khá đồ sộ là thơ và từ do ông sáng tác. Và cũng như với tuồng, sự nghiệp thơ và từ Đào Tấn cũng đã làm cho các nhà nghiên cứu về ông tốn không ít giấy mực. Đã có nhiều công trình nghiên cứu, giới thiệu về thơ và từ Đào Tấn ra đời.

Ở cuốn Đào Tấn - Thơ và từ lần này, sau "Lời đầu sách" của người biên khảo, cuốn sách đã in lại bài viết nhiều công phu và tâm huyết của nhà thơ Xuân Diệu từ năm 1985- Đọc thơ và từ của Đào Tấn. Phần còn lại và cũng là nội dung chủ yếu của cuốn sách dày hơn 600 trang là thơ và từ khúc do cụ Đào sáng tác với 144 bài thơ các loại (trong đó có ba bài thơ nôm) và 60 bài từ khúc. Ở cuối sách còn thêm phần phụ lục nguyên văn chữ Hán gồm 201 bài thơ và từ.

Sự ra đời của sách này là kết quả của quá trình sưu tầm, tập hợp một khối lượng lớn các tư liệu, tài liệu về Đào Tấn từ lâu nằm rải rác khắp ba miền đất nước của tác giả biên khảo, nhà nghiên cứu tuồng Bình Định Vũ Ngọc Liễn.

Theo Vũ Ngọc Liễn, ở lần tiến hành biên khảo công trình về Đào Tấn này, ông đã gộp các tài liệu đã in và chưa in thành 3 tập:

Tập 1 - Thơ và từ.

Tập 2 - Tuồng hát bội.

Tập 3 - Đào Tấn qua thư tịch.

Có nghĩa là hai tập đầu chuyên về tác phẩm của Đào Tấn; tập 3 bao gồm các thư tịch do cụ Đào viết và người khác viết về cụ Đào.

Trước đây, vào năm 1987, cũng đã từng có một cuốn Thơ và từ Đào Tấncủa một nhóm biên soạn do Vũ Ngọc Liễn chủ biên, được ấn hành bởi Nhà xuất bản Văn học, nhưng nếu so với bản in Thơ và từ lần này thì quyển mới đã được bổ sung đến 94 bài bao gồm thơ và từ lâu nay chưa được công bố. Điều này đã làm nên giá trị mới cho công trình biên khảo nghiêm túc về Đào Tấn của Vũ Ngọc Liễn. Tuy nhiên, không vì sự mới ấy mà Vũ Ngọc Liễn đã đưa vào cả những thơ và từ chỉ mới ở dạng được nghi là (hoặc cho là) của Đào Tấn. Ông đã không muốn có những hàng giả, hàng nhái của cụ Đào trong sách này. Đó là một sự nghiêm cẩn, tôn trọng sự thật nhằm bảo đảm được tính khoa học và khách quan của người làm biên khảo. Và vì thế mà Đào Tấn - Thơ và từ là một cuốn sách đáng được tin cậy.

Đọc thơ và từ Đào Tấn, bạn đọc yêu quí Đào Công có thể sẽ ngộ ra một điều rằng: Với Đào Tấn, tuồng đã làm ông trở nên nổi tiếng, trở thành vị hậu tổ của tuồng; nhưng chính thơ và từ khúc mới là bộ phận sáng tác làm nên giá trị tư tưởng lớn lao trong toàn bộ cuộc đời nghệ thuật của ông. Thông qua thơ và từ khúc, con người và đời sống tư tưởng, tình cảm của cụ Đào hiện lên thật rõ nét và sinh động.

Trong bài Trùng du Lam sơn tuyệt cú đề trên miếu vua Lê Thái Tổ khi đến thăm đất Lam Kinh, nhà thơ họ Đào đất Bình Định đã viết:

Anh hùng can đảm uất phong lôi

Tứ cố thương mang diệc tráng tai

Cấp vũ xao đầu vân tắc nhĩ

Lãng hoa quyển xuất nhất chu lai

Nhà thơ Xuân Diệu đã dịch rất hay bài thơ này:

Gan mật anh hùng mang gió sấm

Mênh mang bốn phía cảnh hùng sao!

Trên đầu mưa gấp, tai mây lấp

Hiện lá thuyền trên hoa sóng xao.

Với bài thơ trên, Đào Tấn đã nói về cuộc đời và sự nghiệp của vua Lê với cái nhìn của một nhà chính trị đồng thời là một nhà nghệ sĩ. Một sự nghiệp anh hùng và lẫy lừng nhưng cũng thật là nên thơ và lãng mạn. Giữa những sự vật mạnh mẽ như gan mật, gió sấm, cảnh hùng, mưa gấp, mây lấp chất đầy trong cuộc khởi nghĩa chống xâm lăng của vua Lê bỗng hiện lên một lá thuyền xao trên sóng nước như hoa.

Phải là người có con mắt tinh đời lắm, mới có được những câu thơ như thế.

Những câu hay, bài hay như thế có rất nhiều trong thơ và từ khúc Đào Tấn.