Nguyễn Trung Ngọc
(Nhớ lại một thời ở VU)
Nhớ một lần, tôi vào Sài Gòn thăm bố
vợ đang dưỡng bệnh ở bệnh viện Thống Nhất. Trong căn phòng chật ních những bệnh
nhân thời ấy người ta quen gọi là cán bộ trung-cao, một ông đã đứng tuổi chắc
đã được bố vợ tôi nói trước, hỏi tôi: Cháu dạy chính trị ở VU? Dị ứng với từ chính trị tôi cự lại ngay: Dạ không!
Cháu dạy triết học, cháu không dạy chính trị (sau này nghĩ lại cứ thấy buồn
cười). Mà quả thật, đi dạy kiểu tuyên huấn, “bám sát văn kiện”, “giữ vững lập
trường”…thì hơn 40 năm qua (tính theo năm công tác để về hưu của tôi) có lẽ tôi
đã làm “nhiệm vụ chính trị” dở ẹc. Đến mức có lần tôi đã bị nhắc nhở xa xôi là
“giảng dạy đi xa tài liệu”, “nói năng tuỳ tiện”, “có nguy cơ làm sinh viên xa
rời Đảng…” Đảng ta có sự thống nhất từ trên xuống dưới. Anh đã là người của
Đảng mà cứ đòi là anh, không nói những lời của Đảng thì ai chịu cho. Phải nói y
như sách ấy: nền dân chủ của chúng ta là nền dân chủ kiểu mới, khác xa với dân
chủ tư sản – một thứ dân chủ giả hiệu. Nhà nước của ta là nhà nước của dân, do
dân và vì dân…Sai đâu sách chịu miễn là mình an thân, “có lập trường tư tưởng
vững vàng” là tốt rồi. Trời ạ! Tôi chọn nghề dạy Triết vì thấy Triết học là một
khoa học có lịch sử từ thời cổ đại, là “yêu mến sự thông thái” chứ đâu phải để
làm “thống soái” (Chính trị là thống soái), để áp đặt cái của mình bắt người
khác coi là chân lí!
Thật may, những giờ dạy “xa rời”…ấy
thật sự là những giờ dạy có hứng thú của tôi và sự thích thú của sinh viên hiện
rõ nơi khoé mắt. Những năm gần đây, khi môn Triết học được chuyển đổi thành
“Những nguyên lí cơ bản của Chủ nghĩa Mác – Lênin” (một cái tên dài lòng thòng
ít thấy), tôi hay nói mấy lời nhập môn với sinh viên thế này: Thật tiếc là ở
Việt Nam ta không có Triết học thực sự. (ấy chết, tôi lại nói tùy tiện rồi).
Tôi chỉ được cùng các bạn nghiên cứu một học thuyết gần đây, có mặt từ giữa thế
kỉ XIX, học thuyết Mác. Và chúng ta sẽ bàn về câu chuyện này từ góc độ Triết
học. Cho nên ngay từ đầu tôi muốn các bạn đừng bị nhiễm thói huyênh hoang,
chính trị theo kiểu “Chủ nghĩa Mác-Lênin vô địch”… (Và tôi chỉ vào tấm áp phích
to tướng phía trên sân khấu với hàng chữ vàng: Chủ nghĩa Mác-Lênin vô địch muôn
năm; Thời kì này tôi hay phải lên lớp online với cả mấy trăm sinh viên ở hội
trường). Nói thế nghe nó Tàu lắm mà chẳng khoa học tí nào. Nó vô địch hay không
không phải ở chỗ ta giăng lên thế này. Không hiểu vì sao từ lâu người Việt mình
cứ đồng nhất triết học với chính trị, coi triết học là chính trị và chỉ thấy mấy
nhà triết học trùm lên là Mác, Enghen, Lênin. Tranh luận với nhau nếu đuối lí
thì đưa Mác, Enghen ra làm bức chắn và coi như chấm hết (Mác nói thế rồi còn
cãi gì nữa!). Tôi tin, nếu Mác, Enghen còn sống chắc các ông cũng lắc đầu...
Và rồi chúng ta còn mường tượng chân
dung người cộng sản, chân dung các nhà cách mạng phải là những con người mặc áo
sờn vai một chút, đi chiếc xe cà tàng một chút, chân xỏ đôi dép lốp, râu tóc
gọn gàng, không đọc thơ lãng mạn, quay mặt với tranh phục hưng (vì hay vẽ đàn
bà thiếu quần áo)…Tôi xin nói với các bạn: Enghen là người mặc mốt nhất nước
Đức thời trẻ; Mác múa kiếm rất giỏi và thuộc rất nhiều thơ tình. Câu châm ngôn
Mác rất thích là: “Tôi là người. Không có cái gì của con người là xa lạ đối với
tôi”. Nếu tôi nói điều này nữa không biết có ai ngạc nhiên không: Có lần Mác
còn dọa ném ông anh người yêu - Gienny, sau này là vợ - xuống cầu thang đấy! (Không
sao cả, rất biện chứng mà).
Cái sai là ở chỗ chúng ta đã không có tư duy
triết học mà chúng ta thích kiểu áp đặt chính trị, miễn sao có lợi cho mình.
Chân dung người cộng sản (cộng sản thật sự, cộng sản tốt đẹp), theo tôi, đó là
người khổng lồ của Chủ nghĩa Nhân văn cao cả, trí tuệ và trong sáng, mạnh mẽ và
rất tử tế. Lãnh tụ cộng sản phải là nhà bác học thật sự thì mới mong dẫn dắt
loài người tiến lên. Nói một cách khác đi, chúng ta cần một lí thuyết đúng đắn
soi đường để đến với văn minh, hạnh phúc chứ không phải một cái nhãn, mác rạng
rỡ mà rỗng tuếch bên trong. Phương pháp luận triết học, đó là thứ ánh sáng
chúng ta cần để đi đêm chứ không phải là ánh hào quang ở trong truyện cổ tích!
Trong một buổi xêmina Triết học, với
sự khuyến khích tự do tư tưởng của
thầy, sau mấy lần rụt rè, một sinh
viên đứng dậy hỏi tôi:
- Thưa thầy, vậy sau Chủ nghĩa cộng
sản còn có hình thái xã hội nào
phát triển cao hơn nữa không ạ?
Rồi lại một cánh tay khác giơ lên cao
hơn và có vẻ tự tin hơn:
- Em nghĩ thế này không biết có gì
sai không: em thấy Chủ nghĩa xã hội xem ra cũng chẳng hay gì hơn, cứ so sánh
mấy nước XHCN như Việt Nam, Triều Tiên, Cu Ba...với các nước Tư bản phát triển
thì rõ!
Đấy là ý kiến của một số sinh viên
không nhiều trong nhà trường bây giờ đang chịu suy nghĩ, chịu “học hỏi” khi
nghiên cứu về “Những nguyên lí cơ bản của
Chủ Nghĩa Mác-Lênin”. Nếu “người lớn” chúng ta chịu lắng nghe, biết gợi cho
sinh viên suy nghĩ với quyền tự do của họ, tôi tin rằng những trường hợp như
thế chúng ta sẽ giúp các em tạo dựng được một niềm tin chính đáng – niềm tin có
cơ sở đúng đắn!
Đã qua rồi cái thời kỳ thầy chỉ quen
kiểu quy kết: “Tại sao em lại có cách nghĩ thiếu lập trường đến vậy? Tại sao
sinh viên Xã hội chủ nghĩa lại có thể nhận thức non kém cho rằng Chủ nghĩa xã
hội không bằng Chủ nghĩa tư bản?” Trong khi đó, chính thầy đã rất sai cả về
phương pháp dạy học lẫn phương pháp tư duy nói chung.
Cách đây chưa lâu trên một trang mạng
tôi được một anh bạn “tặng” cho một câu
thế này: “Ông bạn tôi là N.T.N đang dạy môn Xã
hội XHCN là một xã hội dân chủ gấp triệu lần xã hội TBCN”. Tôi biết anh đùa
nhưng cũng thật buồn khi chính cách dạy một thời của đội ngũ giảng viên Mác –
Lênin đã tạo nên định kiến đó trong xã hội. Nghĩa là chúng ta quen nói mà không
cần sức thuyết phục của lí lẽ, không biết liên hệ thẳng thắn mà lại áp đặt một
cách tùy tiện “Tư tưởng vô địch” của CN Mác vì cậy rằng sau lưng ta có cả một
nền chuyên chính vững mạnh(!). Chúng ta đang giết chết chính mình mà không
biết, theo một cách riêng nhưng rất hợp quy luật: cố thổi phồng quả bóng làm nó
phải nổ tan!
…
Tôi bước xuống dưới lớp để tạo sự gần
gũi hơn với học sinh, cười rất thân thiện và từ từ nói:
- Trong cuốn Nguồn gốc của gia đình, của chế độ tư hữu và của nhà nước Ăngghen có
viết một đoạn ý như sau: Khi mà nhát chổi của nền đại công nghiệp XHCN quét
phăng đi những rác rưởi của chế độ xã hội cũ thì tự khắc cũng sẽ xác lập một
nền đạo đức xã hội phù hợp với cơ sở hạ tầng của nó. Lớp người mới sẽ có những
chuẩn mực của họ. Cứ để cho con cháu chúng ta tự quyết định lấy tương lai của
chúng…Và, cái phương pháp biện chứng chúng ta đang học cho phép các bạn tự hiểu
có cái đỉnh cao cuối cùng của sự phát triển xã hội không. Enghen cũng đã nói
đấy thôi: “Cứ để cho con cháu chúng ta tự quyết định lấy tương lai của chúng…”
CN Mác là một hệ thống mở, phương pháp tư duy của Mác không thừa nhận có cái
tuyệt đích, tôi xin nhấn mạnh điều này một lần nữa! Cứ nói “vô địch”, “muôn
năm” đã là không hợp với Mác, Enghen rồi. Tôi cam đoan nếu sống lại chắc M, A
sẽ mỉm cười khi ai đó muốn lấy học thuyết của các ông đặt dấu chấm hết cho mọi
cuộc tranh luận. Chắc chắn hai ông rất thích người khác dám nói: “Ông ấy nói
vậy nhưng tôi nghĩ thế này…,vấn đề là chúng ta cùng xem xem để giúp nhau hiểu
đúng”. Tôn trọng khác biệt là điều
Mác luôn thực hiện chứ không phải chỉ nêu ra cho có vẻ dân chủ. Về vấn đề này
tôi rất đồng ý với cách của giáo sư Hồ Ngọc Đại: Lí lẽ của tôi là vậy. Anh cứ
tranh luận đi, cãi tôi đi. Nếu thấy đúng tôi sẽ theo anh còn như anh không
“cãi” được, tôi đúng thì anh phải nghe tôi chứ! Như vậy, trở lại vấn đề trên,
chính Mác đã giúp chúng ta hiểu một cách khái quát nhất qui luật vận động của
lịch sử là cái mới phủ định cái cũ, phát triển cao hơn cái cũ. Còn cụ thể sau B
còn có C nữa không thì đến đây có lẽ mỗi chúng ta đã tự trả lời được.
Các bạn nghe thêm đoạn này:
“Marx là một nhà đạo đức theo nghĩa
đẹp nhất, truyền thống nhất. Ông chia sẻ với Aristote, Hegel và Thomas Aquinas
quan điểm rằng một cuộc đời đáng sống không phải là một cuộc đời của những bổn
phận và trách nhiệm, mà là của hạnh phúc trong sự thực hiện bản thân. Vì thế
điều căn bản trong luân lí, theo ông, là học cách phát triển những tư chất của
bản thân, và ông cho rằng bản chất con người được phát huy tốt nhất khi nảy nở
cùng đồng loại và thông qua đồng loại. Hoặc, như ông viết trong Tuyên ngôn của
Đảng Cộng sản: khi con người vui hưởng một xã hội, trong đó “tự do phát triển
của mỗi người là điều kiện cho tự do phát triển của mọi người”. Khi con người
thấy mình thỏa nguyện trong sự thỏa nguyện của kẻ khác thì chúng ta gọi đó là
tình yêu. Marx nghiên cứu một triển vọng như thế ở bình diện chính trị. Đồng
thời, ông không buồn để tâm đến mọi bàn luận vô ích về một xã hội không tưởng.
Hoàn thiện hóa xã hội là điều Marx không hề quan tâm”.
Còn về ý kiến cho rằng “CNXH cũng chẳng hay gì hơn”…Trước hết, bạn
đã sai về phương pháp khi lấy Việt Nam, Triều Tiên, Cu Ba làm đại diện cho cái
gọi là CNXH của lí luận CN Mác. Mấy nước đó không phải là XHCN hiện thực. Tôi
đồng ý nếu đấy là XHCN thì lí tưởng của nhân loại cần phải thận trọng hơn.
Chúng ta đang hướng tới chứ chưa phải
là đã tới CNXH. Tất nhiên mô hình mà
Mác, Ăng ghen xây dựng dựa trên cơ sở sự phát triển CNTB thế kỉ XlX, đến nay có
thể cần thiết có những điều chỉnh. Có điều, cái xã hội tương lai Mác hình dung,
trước hết là một xã hội mà năng suất lao động đạt mức rất cao, Năng lực làm chủ
thiên nhiên – và trước hết là cái này – vượt hẳn các hình thái trước. Điều này
thì nhân loại hoàn toàn có thể đạt được. Không phải không có lí khi một số học
giả của Nhật Bản, Hoa Kỳ cho rằng họ sẽ là nước đầu tiên đi lên Chủ nghĩa cộng
sản theo luận giải của Mác.
Vậy là, theo Mác, xã hội văn minh hơn là xã hội trước hết có nền
sản xuất phát triển hơn. Ai đạt được cái đó người ấy sẽ chiến thắng. Rất duy
vật! Chúng ta quan tâm điều đó chứ bận bịu gì nhiều ở tên gọi, ở cái mác niêm
trên cổng quốc gia mình.
Thật ra, chính Mác từng
đánh giá rất cao CNTB: Chỉ hơn 200 năm phát triển CNTB đã tạo ra một khối lượng
của cải khổng lồ hơn tất cả các phương thức sản xuất trước đó cộng lại. Khen
như thế là khen nhiều lắm! có hiểu tư tưởng duy vật của Mác mới hiểu ông coi
trọng phương thức sản xuất TBCN thế nào. CNXH muốn hơn CNTB trước hết phải hơn
về cách làm ăn, cách tạo ra của cải vật chất trong xã hội chứ không phải hơn ở
một lá cờ có biểu tượng công nông. Nhiều người cứ tưởng muốn có CNXH cứ cắm cờ,
đặt tên là xong. Cũng như Việt Nam ta bây giờ là CNXH bởi quốc hiệu của nó là
Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Sự duy ý chí này đã khiến cho bao người,
trong đó có sinh viên chúng ta, chưa hiểu đúng. Xin kể ra đây một câu chuyện.
Dạo ấy, trong hoạt động của tổ chuyên môn chúng tôi hay có chuyện
mời học giả các nơi về nói chuyện. Tiện ông Thái Cung mới bảo vệ Phó tiến sĩ ở
Liên Xô xong ghé về quê, khoa mời ông ta đến. (Khi ấy còn gọi là PTS; ông Thái
Cung bấy giờ đang dạy Triết ở trường Nguyễn Ái Quốc). Tôi thấy đây là một người
cởi mở, tư duy có góc cạnh nên cũng dự nghe hết cả buổi. Cảm giác ở con người
này bằng cấp chỉ là chuyện cho vui còn kiến thức vượt ra ngoài tấm bằng hữu
nghị thời ấy. Bắt tay chúng tôi xong ông vào đề ngay như không muốn để người ta
giới thiệu dài dằng dặc về mình. Ông nghè mới mở đầu bằng một giọng cười rất thoải mái: Tôi xin được cứ nói chuyện với
các đồng chí như anh em một nhà. Lâu nay chúng ta đang giảng dạy một thứ lí
luận rất phản động (hiểu theo nghĩa triết học). Chuyến đi Mat-cơ-va giúp tôi
thấy ra cũng lắm điều. Đầu tiên xin kể với các đồng chí chuyện này:
Chân ướt chân ráo đến Nga, tôi có cuộc gặp đầu tiên với giáo sư
hướng dẫn. Ông ta đưa tôi vào ngay
chuyện chuyên môn bằng một yêu cầu:
- Anh vừa ở Việt Nam sang, trước hết xin anh cho tôi mấy lời nhận
xét về tình hình xã hội bên đó, tôi đang rất muốn biết!
Tôi trả lời rào trước đón sau y như trả lời một ông thầy trường
Đảng bên ta, chỉ sợ mất lập trường:
- Thưa giáo sư, tình hình chung của Việt Nam hiện nay có lẽ giáo
sư cũng đã biết nhiều qua báo chí. Đất nước chúng tôi còn nghèo, nền kinh tế
chưa phát triển, lực lượng sản xuất còn rất thấp kém nhưng văn hoá xã hội, quan
hệ giữa con người với nhau ở Việt Nam thì rất tốt đẹp, rất cao, không như các
nước tư bản bóc lột…
Tôi đang định thuyết trình thêm một thôi mà không sợ sai vì nó
giống y như báo chí ta vẫn viết thì ông thầy người Nga bỗng ôm bụng cười như
nắc nẻ, cười không dừng được, rồi ông nghiêm mặt bảo tôi:
- Tôi muốn nghe ý kiến của anh!
- Dạ…thưa giáo sư…
- Đấy là nhận xét của anh thật à!
Tôi thực sự hoang mang: mình nói chuẩn vậy, giống y như sách rồi
mà thầy nổi cáu, chẳng hiểu ra làm sao nữa. Làm nghiên cứu sinh mà bước đầu thế
này…gay rồi. Ông thầy vẫn không nương tay:
- Anh sang đây bảo vệ luận án phó tiến sĩ triết học mà bài vỡ lòng
của Chủ nghĩa Mác anh còn chưa học. Tôi thật không sao hiểu được anh lôi đâu ra
những tư tưởng ấu trĩ đến thế. Anh có nhớ cái nguyên lí đầu tiên của Chủ nghĩa
duy vật lịch sử, Mác-Ăngghen chỉ rõ lực lượng sản xuất quyết định quan hệ sản
xuất, quyết định mọi quan hệ xã hội. Vậy mà anh nói ở Việt Nam tuy lực lượng
sản xuất còn thấp kém nhưng đời sống văn hoá, quan hệ giữa con người với nhau
rất cao, rất tốt đẹp. Tôi không tin! Đấy là các anh tự cho như vậy thôi. Thử
xem lại đi…
Trong phút chốc, tự nhiên tôi như người tỉnh cơn mê, sáng ra bao
điều mà cái quan trọng đầu tiên là từ đây tôi biết nghĩ bằng cái đầu của mình,
dám chịu trách nhiệm về những điều mình suy nghĩ.
…
Câu chuyện nhỏ trên bây giờ nghe không còn mới nữa nhưng ở vào
thập kỉ 80 thế kỉ trước là một sự khai phá, một nhát chổi quét đi thói quen lạ
lùng của người Việt: không dám suy nghĩ bằng cái đầu của mình! Giáo điều đến tệ
hại. Đã đến lúc chúng ta cần thấy được sự cần thiết phải tống khứ bệnh giáo
điều không chỉ ra khỏi Đảng lãnh đạo mà là ra khỏi đời sống tinh thần của người
Việt chúng ta.
Nước ta còn nghèo, điểm xuất phát của chúng ta rất thấp. Nhưng sự
lạc hậu, non kém có thể khắc phục được nếu chúng ta nhận thức đúng, dám nhìn
thẳng vào sự thật và dũng cảm vươn lên như người Nhật, người Singapo.
Những cặp mắt trên những khuôn mặt còn rất trẻ của lớp sinh viên
năm thứ hai nhìn tôi không chớp. Tôi cũng không biết họ đang nghĩ gì chỉ thấy
một số có vẻ đang phấn khích thực sự. Hình như bài giảng hôm đó tôi đã làm được
một điều nho nhỏ là gợi cho sinh viên một trong những ý nghĩa phương pháp luận
đầu tiên của Triết học: người ta không
thể nhận thức chân lí bằng cái đầu của người khác!
Tháng 4-2016
NTN
NTN
TP. Vinh, tháng 12 năm 1990. Chụp hình kỉ niệm với thầy Ngô Xuân Anh, GV môn VHTQ Khoa văn ĐHSP Vinh và phu nhân. Đứng sau là hai đệ tử của Thầy, Phan Thị Nga và tôi, cùng dạy VHTQ. Sao hồi đó tôi lại comple cà vạt cà vèo nghiêm chỉnh thế nhỉ. Hình này do tác giả Nguyễn Trung Ngọc chụp
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét
Bạn có nhận xét mới